Rond 1900 meldden zich de eerste toeristen in Zoutelande, zij troffen een fraai onderaan de duinen gelegen boerendorpje aan waar bijna iedereen, van jong tot oud, in klederdracht liep. Accommodatie om te verblijven was er bijna niet, het dorp telde twee cafés die beiden enkele kamers hadden die verhuurd werden aan gasten of reizigers om te overnachten. Rondreizende kunstschilders komen naar Walcheren en ontdekken Zoutelande waar je mooi een hoog standpunt op de duinen kunt innemen om het dorpje met zijn fraaie kerk te schilderen.
Foto boven: Foto van Zoutelande rond 1901 uit een toeristisch fotoalbum. (klik op een afbeelding voor een vergroting).
Onder deze kunstschilders bevindt zich Gerard Bergsma, die aan de Duinweg het huis “Het Pauwtje” laat bouwen waar hij in 1909 gaat wonen. Waarschijnlijk woont hij er de eerste twee jaar alleen want Gerard en Emma (Emmy voor vrienden en bekenden) trouwen op 1-08-1911 te ’s Gravenhage. Gerard Bergsma is geboren op 19-04-1873 te Winterswijk als zoon van predikant Theodorus Bergsma en Anna Ripping (Bron: www.wiewaswie.nl). Emma Bergsma is geboren op 12-08-1877 te Meester Cornelis dat is nu een wijk van Jakarta (Het voormalige Batavia) op het eiland Java in Nederlands-Indië als dochter van Jacob Hendrik Bergsma en Arendina Wichers die de titel Jonkvrouwe mag dragen (Bron: www.zeeuwengezocht.nl). Ze zijn neef en nicht. Gerard volgt een opleiding als kunstschilder in Amsterdam en rond 1895 is hij in Den Haag te vinden (Bron: lexicon kunstschilders Pieter Scheen). Het gezin van Theodorus Bergsma vertrekt in 1893 vanuit Nederlands-Indië naar Nederland en vestigt zich in Den Haag (Bron: www.wikipedia.nl) dus wellicht dat zij elkaar daar voor het eerst ontmoeten. In 1909 vestigt hij zich in Zoutelande waar Gerard zich met schilderen bezig houdt en Emma, die in 1911 volgt, is politiek actief. Dat hij zich in 1909 te Zoutelande vestigt en dat ook het huis “het Pau(w)tje” dan al bestaat bewijst onderstaande kaart.
Afbeelding hierboven: Een in 1909 door G. Becker verstuurde ansichtkaart met afzendadres G. Bergsma “t Pautje” Zoutelande (Verzameling André Cijvat)
De kaart is op 12-08-1909 verstuurd met als afzend adres G. Bergsma, “t Pautje” Zoutelande, die benaming, zonder “w” kom ik in oudere vermeldingen vaker tegen en was misschien de originele benaming van het huis. De kaart is met zeer grote waarschijnlijkheid verzonden door de in Vlissingen geboren kunstschilder Gerard Willem Becker (Bron: lexicon kunstschilders Pieter Scheen). Waarom de kunstschilder in Zoutelande verbleef is niet bekend maar waarschijnlijk zat hij tijdelijk zonder woonruimte en vond hij onderdak bij de familie Bergsma of misschien kwam hij hier om te werken. Ook andere kunstenaars vinden tijdelijk onderdak, zo worden het uit België afkomstige kunstschildersechtpaar Gerard Jacobs en zijn vrouw Josephina Hendrickx opgevangen in “De Bleek” als ze hun thuisland ontvluchten vanwege het uitbreken van de Eerste wereldoorlog in 1914. Later vertrekt het echtpaar Jacobs naar Vlissingen en richten zij samen met Bergsma de kunstkring “Het Zuiden” op. De Zoutelandse kunstschilder Marneel Gabriëlse krijgt nog les van Mevr. Hendrickx. Eind 1930 wordt er in “De Bijenhof” een wel zeer bijzondere gast ontvangen, de in Berlijn werkzame fotograaf Kurt F Kahle ontvlucht vanwege de toenemende politieke spanningen Duitsland en komt rechtstreeks naar Zoutelande waar hij onderdak krijgt bij de familie Bergsma. Kurt F Kahle is getrouwd met Agathe Bergsma, zij is een dochter van Cornelis Bergsma en Jeanne Marie van Gorkom, Cornelis is een broer van Emma Bergsma. Kahle is een zeer bekend theaterfotograaf en op Zoutelande probeert hij dan ook wat geld te verdienen met de verkoop van foto’s en ansichtkaarten. Je zou denken dat dat wel moet lukken in de in opkomst zijnde badplaats waar jaarlijks steeds meer toeristen komen maar waarschijnlijk wordt er niet veel aan verdiend, de uitgegeven kaarten zijn erg donker en somber van uitstraling en er zijn er vermoedelijk maar weinig van verkocht want je komt ze maar zelden tegen. Iets meer dan een jaar later, december 1931, verlaat Kahle Zoutelande en vertrekt naar Amsterdam waar hij terugkeert in zijn oude vak van theaterfotograaf en hij verschillende bekende Nederlandse artiesten voor zijn lens krijgt.
Afbeelding hierboven: Een door Kurt F Kahle gemaakte en gesigneerde foto van de kerk van Zoutelande uit mijn verzameling.
Enkele jaren na de komst van de familie Bergsma naar Zoutelande begint de ontwikkeling van het kustdorp als badplaats steeds meer vaart te krijgen en de eerste toeristen bezoeken Zoutelande maar die hebben bijna geen mogelijkheden om hier te overnachten en er wordt dan ook weinig aan verdiend. De lokale bevolking reisde in die tijd niet en had dan ook geen ervaring met toerisme, die impuls moest van buitenaf komen. Gerard en Emma Bergsma hadden meer van de wereld gezien en begonnen rond 1916 als één van de eersten met een pension. In maart 1917 vermengen het sociale en toeristische aspect zich als 21 Franse kinderen worden opgevangen die zo voor een paar maanden aan het oorlogsgeweld van de eerste wereldoorlog in hun land kunnen ontsnappen, zie de foto hieronder. (Bron: Krantenbank Zeeuwse bibliotheek: Vlissingse Courant 9-03-1917)
Foto midden is een advertentie uit een V.V.V. gids van Zoutelande en op de foto rechts zien we “Het Pauwtje”, “De Bijenhof” en “De Bleek” v.r.n.l.
Een jaar later, in 1918, kreeg dit pension de naam “De Bijenhof”. Ongeveer tezelfdertijd bouwt L. de Haas-Bergsma, een zus van Gerard, op het vroon tegenover “De Bijenhof” het pension “Het Vroonhuis”. Drie naast elkaar gelegen panden aan de Duinweg zijn eigendom van Gerard en Emma Bergsma. Hun eigen woning “Het Pauwtje”, op bovenstaande foto helemaal rechts. Pension en theeschenkerij “De Bijenhof” links van de eerder genoemde woning en uiterst links het boerderijtje “De Bleek”. In het boerderijtje “De Bleek” woonde de tuinman Daniël (Dôône) Lievense, hij overleed in 1924. In datzelfde jaar werd Zoutelande getroffen door een windhoos waarbij het huis van Jan Pleijte zwaar beschadigd raakte, hij mocht in “De Bleek” gaan wonen en werd de nieuwe tuinman van de familie Bergsma en noemde de windhoos dan ook “het beste ongeluk dat hem ooit was overkomen”.
Foto boven: Jan Pleijte en zijn vrouw Rina Pleijte-Riemens bij het boerderijtje “De Bleek”.
Emma Bergsma was politiek actief in een tijd dat dit voor vrouwen nog ongebruikelijk was. Vrouwen konden geen openbare bestuursfuncties vervullen en hadden ook geen actief kiesrecht. Met lezingen in o.a. Vlissingen, Middelburg, Goes en Zierikzee tracht ze het tij te keren, ze was een goed en veelgevraagd spreekster. (Bron: Krantenbank Zeeuwse bibliotheek: o.a. Vlissingse Courant 22-11-1912 en Middelburgse Courant 30-05-1916). Ze kwam waarschijnlijk uit het onderwijs en schreef rond 1917 een kinderboekje “Dodo” wat, zoals in die tijd hoorde, een opvoedend karakter had. Ze werd lid van een politieke partij, Vrijzinnige Democratische Bond, en stelde zich verkiesbaar voor de Provinciale Statenverkiezingen van 1919 (Bron: Krantenbank Zeeuwse Bibliotheek, Middelburgse Courant 18-01-1918). Ze werd bij die verkiezingen niet gekozen in de Provinciale Staten van Zeeland en deed een nieuwe poging in 1923 maar ook dan lukt het niet (Bron: Krantenbank Zeeuwse Bibliotheek, Vlissingse Courant 27-11-1918). Maar begin 1924 trekt J.G. van Niftrik zich terug vanwege zijn vertrek uit Zeeland en nam ze zijn plaats in (Bron: Krantenbank Zeeuwse Bibliotheek, Middelburgse Courant 5-09-1924), ze werd daarmee de tweede vrouw, na de in 1919 gekozen Mevr. G.B. (Dien) Duiker-Blekking uit Terneuzen, die lid was van de Provinciale Staten van Zeeland (Bron: Krantenbank Zeeuwse Bibliotheek, Iersekse en Thoolsche Courant 12-04-1919). Ondertussen vervult Gerard een voortrekkersrol voor de ontwikkeling van het toerisme in Zoutelande, hij was dan ook de eerste voorzitter van de in 1923 opgerichte plaatselijke V.V.V. en mede door zijn naamsbekendheid krijgt de badplaats bekendheid. Een mooie combinatie zien we hiervan aan de eerste uitgaves van de Zoutelandse V.V.V. gids die een houtsnede van G. Bergsma op de cover hebben.
Een Zoutelands V.V.V. gidsje uit 1932 met een houtsnede van G. Bergsma op de cover. (Verzameling: André Cijvat.)
Ook zette hij zich in voor de aanleg van het eerste vrijliggende fietspad op Walcheren, gelegen tussen Vlissingen en Zoutelande dat werd geopend in 1926. Het bevorderen van het toerisme gaf Gerard waarschijnlijk wel een dubbel gevoel, dat blijkt uit zijn regelmatig ingezonden brieven aan de krant. De toeristen brengen geld in het laatje bij de, voor het merendeel, arme bevolking van Zoutelande maar als kunstschilder ziet hij de veranderingen van de nieuwbouw van pensions en tweede woningen in het dorp met lede ogen aan. Het echtpaar Bergsma had geen kinderen maar wel veel dieren, zo zorgde Gerard voor de kippen, kalkoenen en pauwen en werd Emma zelden gezien, of gefotografeerd, zonder haar honden. Ook was er altijd veel aanloop van andere kunstenaars, familie en vrienden die graag naar Zoutelande kwamen.
Foto linksboven: Het boekje “Dodo”. Foto rechtsboven: Gerard en Emma Bergsma met vrienden, bekenden en meisjes in Walcherse klederdracht op het strand. Foto onder: Emma Bergsma met haar honden.
De oorlogsjaren, 1940-1944, waren een zware slag voor het toerisme in Zoutelande, het kwam helemaal tot stilstand. Het echtpaar Bergsma werd aangemerkt als “Deutsch-feindlich” en moest Zoutelande en zelfs Zeeland in 1942 verlaten (Bron: Krantenbank Zeeuwse bibliotheek: Zeeuwsch Dagblad 19-04-1948). Ze maakten dan ook niet mee dat alle drie hun panden aan de Duinweg werden verwoest door het bombardement op Zoutelande van 29 oktober 1944. Woonhuis “Het Pauwtje”, met zijn rieten dak, brandde af en vele schilderijen van Gerard gingen daarbij verloren. Enkele jaren na de oorlog werd de wederopbouw van de drie panden opgepakt en de huizen staan er nog steeds. Emma heeft hier niet lang plezier meer van want zij overlijdt op 9-08-1948 te Zoutelande, het huis “De Bleek” wordt eigendom van de familie Pleijte, “De Bijenhof” verkoopt hij in 1950 aan de Zoutelandse huisarts H. Frima en “Het Pauwtje” blijft in de familie en wordt eigendom van een nicht, mevr. Rebel-Bergsma (Bron: RKD). Eind 1955 wordt Gerard ziek, in een laatste brief aan J. Jonker schrijft hij vanuit Amsterdam dat hij nog hoopt terug te keren naar Zoutelande ook uit hij nogmaals zijn zorgen over alle veranderingen die op het dorp plaats hebben, vanwege de stormramp van 1953 worden de duinen vervangen door een dijk en verschillende huizen gesloopt, maar Zoutelande ziet hij niet meer terug, hij overlijdt te Epe op 7-12-1955. (Bron: brief van G. Bergsma aan J. Jonker (9-11-1955) verzameling André Cijvat)
Gerard en Emma vervulden beiden een voortrekkersrol, hij voor het toerisme in Zoutelande waarmee hij veel heeft bijgedragen aan het huidige toerisme en het vele geld dat er mee verdiend wordt. Zij nam het voortouw, samen met anderen, voor de vrouwen om te mogen stemmen en het vervullen van openbare bestuurlijke functies in een tijd dat dat niet gebruikelijk was en zette zo een moeilijke eerste stap naar gelijke rechten voor mannen en vrouwen. Ze waren ook beiden lid van het Koninklijk Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen. Ruim voor de aanleg van het nieuwbouwplan Tienden II is door ondergetekende gevraagd aan dorpsraad en gemeente Veere of er vanwege de betekenis die beiden hebben gehad een straat naar hen vernoemd zou kunnen worden. Dat is er (nog) niet van gekomen, het zou het dorp sieren om hieraan nog eens aandacht te besteden.
© André Cijvat, Zoutelande maart 2020.